İstanbul 24°C
Az Bulutlu
İstanbul
24°C
Az Bulutlu
Çar
22°C
Per
20°C
Cum
20°C
Cts
19°C
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
Akrabalık Kavramları Hakkında Tüm Bilgiler
|
🎉Sihirli Yelpaze Sunar🎭
Akrabalık kavramları ve Türkiye’nin farklı şivelerinde telaffuzları aşağı kısımdadır. İşte ayrıntılar…
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 23, Sayı: 2, Sayfa: 71-91, ELAZIĞ-2013
TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA AKRABALIK ADLARI
Kinship Names in Dialects of Turkey Turkish
Serdar YAVUZ
ÖZET
Hem kan hem de evlilik yoluyla çeşitli şekillerde insanların birbirine yakın olması durumuna genel
olarak akrabalık denir. Yaşayan dillerin söz varlıkları içerisinde oldukça önemli kelime gruplarından birisi de
akrabalık adlarıdır. Bütün bunlar da gösteriyor ki akrabalık adları dediğimiz bu adlar insanoğlunun hayatında
önemli ve devamlı şekilde rol oynar. Türklerin sosyal hayatlarının gelişmesinde ise akrabalığın büyük önemi
vardır. Sosyal bir cemiyet olan aileler ve akrabalar arasında kurulmuş olan bağlar Türk toplum hayatının çok
güçlü olmasının en önemli sebeplerindendir. Türk milletindeki akrabalık adları sistemi/sistematiği bilim
adamlarının incelemesine her zaman konu olmuştur. Akrabalık adlarının çokluğu bu konunun ayrıntılı bir
şekilde ele alınmasını sağlamıştır.
Çalışmamızda Türkiye Türkçesi ağızları ile ilgili yapılmış çalışmalar taranmıştır. Bu tarama sonucunda
Türk aile sisteminde var olan ilişkileri düzenleyen ve sıralayan akrabalık adları Türkiye Türkçesi ağızları
penceresinde incelenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Türkiye Türkçesi Ağızları, akraba, adbilim, adlandırma, terminoloji.
ABSTRACT
The state of people’s being close to each other genetically and maritally in various ways is called
kinship. One of the most important word groups in vocabulary of living languages is kinship names. All of
these show that these names called kinship names play a continious and important role in the lifes of human
beings. Kinship has a great importance in improvement of social life of Turks.
The ties between familes and relatives that are social communities are the most important reasons for
Turkish social life to be very powerful. The system/systematic of kinship names in Turkish Nation always
become a sujbject of examination for scientists. The large number of kinship names cause this subject to be
examined in details.
In our work, the works about dialects of Turkey Turkish have been scanned. As a result of this scanning,
the kinship names ordering and arranging relations existing in the system of Turkish family have been tried
to study in view of dialects of Turkey Turkish.
Key Words: Dialects of Turkey Turkish, relative, onomasiology, onomathesia, terminology.
Hem kan hem de evlilik yoluyla çeşitli şekillerde insanların birbirine yakın olması durumuna
genel olarak akrabalık denir. Yaşayan dillerin söz varlıkları içerisinde oldukça önemli kelime
gruplarından birisi de akrabalık adlarıdır. Ad verme, adlandırma olayının başlangıç noktası insanın
en yakını, yakınları veya yakın çevresidir. Dolayısıyla akrabalık adları insanoğlunun temel ihtiyaç-
larını karşılamaya yarayan unsurlardır. Bütün bunlar da gösteriyor ki akrabalık adları dediğimiz bu
adlandırmalar insanoğlunun hayatında önemli ve devamlı şekilde rol oynar. Türklerin sosyal
hayatlarının gelişmesinde ise akrabalığın büyük önemi vardır. Sosyal bir cemiyet olan aileler ve
akrabalar arasında kurulmuş olan bağlar Türk toplum hayatının çok güçlü olmasının en önemli
sebeplerindendir.
Sosyologlar tarafından devletin en küçük modeli olarak kabul edilen aile ve buna bağlı olarak
akrabalık ilişkilerinin Türklerde son derece önemli olması itibariyle bu sosyal müessesenin
Bu makale 6. Uluslararası Türk Dili Kurultayında 20-25 Ekim 2008 sunulmuş bildirinin genişletilmiş hâlidir. Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, srdryvuz
F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 2013-23/2
72
fertlerinin yakınlığı derecesinde de isimlendirmeler (anne, baba, kardeş, amca, dayı, hala, teyze;
kayın ata, kayın ana, kayın, baldız vs.) çok zengin görülmektedir. Bu zenginliğe istinaden Türkler- deki akrabalık sistemleri bilim adamlarının her zaman ilgisini çekmiştir. Bu konuda özellikle Türk
akrabalık adlarını oldukça ayrıntılı bir şekilde ele alan birçok araştırma yayımlanmıştır
1. Akrabalık adları, kullanılan dilin söz varlığı içinde önemli bir yere sahip olsa da başka dillerde
değişik ses ve şekil farklılıklarına bürünerek de dilimizde kullanılan örnekleri mevcuttur. Bu da
dilin zenginliğini ortaya koyma açısından önemlidir.
Bir dilin akrabalık adlarındaki sayısal azlık-çokluk toplum yaşamındaki aile ve akrabalık
ilişkileri ile doğrudan ilgilidir (Aksan 1998: 45). Akrabalık adları açısından Batı toplumları üzerine yapılan incelemelere bakıldığında endüstri-
leşme ve şehirleşmenin artması, göçler ebeveynlerin oturduğu yerlerle çocukların ve torunların
oturduğu yerler arasındaki mesafelerin uzak olması gibi sebeplerle akrabalık ilişkilerinin
zayıfladığı, büyük kent merkezlerinde insanların ancak çekirdek aileler halinde bir yaşam
sürdükleri ifade edilmektedir (Dilek 2003:542). Artık günümüz sosyal hayatında insanların gittikçe
bireyselleşmesi akraba akrabalık adı gibi kavramların sonunu getirmektedir.
Anadolu Ağızlarında Akrabalık
Akrabalık meselesini Türk Hukuk sistemi de ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Türk Hukuku
akrabalığı terim olarak “hısımlık” şeklinde kullanmıştır. Türk Medeni Kanunu’nun 17. maddesinde
kan hısımlığının iki türlü olduğu belirtilir: “Biri diğerinden gelen kişiler arasında üstsoy-altsoy
hısımlığı; biri diğerinden gelmeyip de, ortak bir kökten gelen kişiler arasında yansoy hısımlığı
vardır.” ilgili maddeye dair şöyle bir açıklama yapılmıştır: Hısımlık biri nesepten (kan hısımlığı)
öteki ise sebepten (evlenme dolayısıyla) meydana gelen (sıhri) hısımlıktır (Şener, 1998:108).” Medeni kanunda akrabalık kavramlarına üst, alt ve yan gibi teknik nitelendirmelerde yapılmıştır.
Akrabalık adlarının tasnifi ile ilgili çalışmaların sayısı oldukça fazladır. Emiroğlu, çalışmasın- da Türkçe Sözlük’teki 150 kadar sözcüğü 13 farklı başlık altında değerlendirmiştir (Emiroğlu,
2012:1695).
1. Eş Anlamlılık Bakımından Akrabalık Adları
2. Yaşa Bağlı Büyüklük-Küçüklük Bakımından Akrabalık Adları
3. Cinsiyet Bakımından Akrabalık Adları
4. Akrabaların Birbirine Yakınlık Dereceleri Bakımından Akrabalık Adları
5. Öz-Üvey Olma Durumuna Göre Akrabalık Adları
6. Kültürel Yakınlaşma ve Geleneklere Göre Akrabalık Adları
7. Kadına ve Erkeğe Göre Akrabalık Adları
8. Baba, Anne ve Kardeşler Tarafından Oluşmasına Göre Akrabalık Adları
1 Caferoğlu Ahmet, Kaşgarlı Mahmut’a göre Akraba Adları, Türk Dili, XXVII, 253,s. 23-26
Tuncer Gülensoy, “Altay Dillerinde Akrabalık Adları Üzerine Notlar”, TDAY Belleten 1973-1974 TDK, Ankara, 1974,
s. 283-318.
Talat Tekin “ Amca ve Teyze Kelimeleri Hakkında” TDAY Belleten 1960, s. 283-294
M. Adil Özer, Türk Halk Biliminde Düğün-Evlilik-Akrabalık Terimleri Sözlüğü. Ankara 1981, Ziya Gökalp Derneği
Yayınları, Aslımlar Matbaası.
Yong Song Li, “Türk Dillerinde Akrabalık Adları”, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Simurg, 1999, İstanbul.
Sadettin Gömeç, “Divan’u Lügat’it Türk’te Akrabalık Bildiren Terimler” Türk Kültürü S. 464, s. 714-724 Aralık 2001,
 |
| akrabalık kavramları |
Ankara.
Mehmet Ziya Binler, Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2006, Selenga Yayınları.
Figen Güner Dilek, “Altay Türklerinde Akrabalık” Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, s. 541-563.
Selim Emiroğlu, Türkçe Sözlükteki Akrabalık Akrabalık Adlarının Tasnifi, Turkish Studies – International Periodical For
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1691-1710, Ankara-TURKEY.
Türkiye Türkçesi Ağızlarında Akrabalık Adları.
73
9. Medeni Duruma Göre Akrabalık Adları
10. Birden Fazla Akrabalık Durumunu Karşılamasına Göre Akrabalık Adları
11. Çokluk ve Teklik Anlamıyla Kullanımına Göre Akrabalık Adları
12. Yapı Bakımından Akrabalık Adları
13. Türkçe, Yabancı ve Karışık Olma Durumuna Göre Akrabalık Adları
Bu akrabalık adlarını Prof. Dr. Tuncer Gülensoy’un “Altay Dillerindeki Akrabalık Adları
Üzerine Notlar” adlı makalesinde akrabalık adlarını aşağıdaki gruplarda toplar. (Gülensoy 1973- 1974:287). “1. Aile içi yakınlık
Baba
anne, ana kız
(kardeş)
a. küçük kız kardeş
b. büyük kız kardeş, abla
erkek kardeş
a. küçük erkek kardeş
b. büyük erkek kardeş, ağabey
2. Baba tarafından akrabalık (Kan yakınlığı olan akrabalık)
dede
babaanne, ebe
amca (babanın büyük veya küçük erkek kardeşi)
hala (babanın büyük veya küçük kız kardeşi)
halaoğlu, hala kızı
3. Anne tarafından akrabalık
dede, büyükbaba
anneanne, nine, büyükanne
teyze (annenin küçük veya büyük kız kardeşi)
dayı (annenin küçük veya büyük erkek kardeşi)
teyze oğlu, teyze kızı
dayı oğlu, dayı kızı
4. Evlilikle olan akrabalık
yenge (büyük veya küçük kardeşin eşleri veya amca ile eşleri)
enişte (büyük veya küçük kardeşin veya teyze ile halanın kocası)
güvey (damat)
dünür ( birbirlerinden kız ya da oğlan alıp veren anne ya da babanın birbirlerine göre adı)
baldız (erkeğe göre karısının büyük yada küçük kız kardeşi)
F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 2013-23/2
74
kayın (erkeğe yada kadına göre, erkeğin ya da kadının erkek kardeşi)
elti (iki erkek kardeş karılarının birbirlerine göre adı)
görümce (erkeğin kız kardeşinin karısına göre adı)
kaynana
kaynata
kuma (eskiden birinci kadın yerine nikahla alınan ikinci kadın)
5. Dede veya anneanne/babaanneye göre akrabalık
Oğul
Kız
Torun
Torun çocuğu” (Gülensoy 1973-1974:287).
Yukarıdaki liste Türklerdeki akrabalık sistematiğini vermektedir. Bu da gösteriyor ki Türkler- deki akrabalık sistemi oldukça güçlüdür. Bir toplumda akrabalığın temelini aile oluşturmaktadır.
Aile birliğinin dağılması ve bozulması, akrabalık bağlarını zayıflatmakta; bunun neticesinde de
akrabalık kavramı daralmakta dilde önceleri ayrıntıyı, özeli, ayrıcalığı tanımlayan adlar bu
niteliğini kaybederek git gide daha geneli anlatır hale gelmekte bazı adlar ise tamamen kullanımdan
düşmektedir.
Akrabalık adları açısından önemli olan, toplumsal yaşamın sürdürülebilir olmasıdır. Toplumsal
hayatı yaşayabilme ne kadar üst seviyede olursa akrabalık bağ ve adlarının kullanımı o kadar
yaygın ve çok olur. Ancak toplum sanayileştikçe, toplumsallıktan bireyselleşmeye yöneldikçe
akrabalık bağ ve adları gittikçe kaybolacak; zamanla nasıl dil ölümü gerçekleşiyorsa akrabalık bağ
ve ad ölümü de gerçekleşecektir.
Tuncer Gülensoy’un yapmış olduğu tasnife göre Türkiye Türkçesi ağızlarında tespit ettiğimiz
akrabalık adları aşağıdaki gibidir.
I. Akraba Anlamındaki Terimler
A. Kan Yoluyla Akrabalık Bildiren Terimler
1. Dede:
Torunu olan erkek, büyük baba, büyük peder (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 604). ağababa: büyük peder, dede. STİAT
abba: dede. BGYA
ata: dede. AYA
ağababa: dede. KMA
tede: dede. TA
dide: dede. BGYA
Ayrıca Anadolu ağızlarında yukarıdaki adlandırmaların dışında “dede” kelimesinin farklı bir
akrabalık adı daha mevcuttur.
dede: baba. AKD
dede: baba. KİA
2. Nine:
Torunu olan kadın, büyük anne, nene (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1772). Buradaki nene ile
ilgili adlandırmalarda anneanne veya babaanneyi ayırmadık hepsini toplu verdik. Adlandırmaların
açıklama kısmında bazı ayırıcı bilgiler bulunmaktadır.
nene: nine. TA
beygana: büyükanne. TA
ebe: büyükanne. NÜAYÖ-BBA-KMA
ebe: nine. RİHA-BBA
eci: anneanne. KŞYA
ebeġarı: nine. KŞYA
ebe: anneanne babaanne. EİA
eyce: anneanne babaanne. ZBKİA
neni: nine. AMA.
gökhene: nine. BBA
anne: nine. BGYA
yakınanne: babaanne. BGYA
eci: dedenin hanımı. AKKYA
mayna: nine, büyükanne. GKA
2. Anne:
Çocuğunu dünyaya getiren kadın, ana, valide (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 131). aba: anne. ZİA-VGKHA-TAYA-NEKYA-KŞYA-OAAD-KİGKA-ZBKİA-KİİSKA
abu: anne. YYA
abı: anne. YYA-OAAD
aḫ: anne. ŞA
ana: anne. SMİKA
anaç: anne. AAT
anni: anne. EİA
valide: anne. KİSBİA
ane: anne. DA
3. Baba:
Çocuğu olmuş erkek, peder (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 219). boba: baba. KYA -YÇA- TA-SDA-KİYA-DİGBA-ADÜM I-AMA-BGYA-ÇYYA
buba: baba. KYA-TA-ŞHA-SA-SİKAD-NİYA-KİSBİA-EİA-ADÜM I-GBAA-AMA-BDA- ÇDYA
buba, buva, buvva: baba. UİA
buva: baba. ZİA-SA-DTYA
bova: baba. KİYA
buvva: baba. DİGBA
aga: baba. DMİA
ede: baba. DMİA
ata: baba. KİA
dede: baba. KİA
bobu: baba. KİSBİA
ağa: baba. KKÇA
dede: baba AKD
atam: baba. BGYA
bava: baba. KBAYA
 |
| akrabalık kavramları |
4. Amca:
Babanın erkek kardeşi (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 113). amıca: amca. YYA-ZİA-SMİKA-SDA-KŞYA-KMYA-ZBKİA-BMİKA
emice: amca. TYA-TKA-TA-RİHA-RİA-KİAT
emce: amca. VGKHA
emi: amca. VGKHA
emce: amca. VMA
emmi: amca. TAYA-ŞYA-NEKYA-KMKA-ÇİYA-KOYA-KMA-KMMA-KİAT-ADÜM I- ADÜM II-BDA-ÇYYA-ÇDYA-ADDA-AKKYA-NİYA
ammi: amca. SİA
ammı: amca. MİA
amuca: amca. SBA
emi, ammi: amca. KMKA
emi: amca. STİAT- KOYA-BMİKA
amce: amca. DA
ami: amca. DA
amcı: amca. AMA
emca: amca. BMİKA
emıca: amca. BYYA
5. Dayı:
Annenin erkek kardeşi (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 603). Akrabalık adları içerisinde
adlandırmalar noktasında çeşitliliğin en az olduğu akrabalık adı dayıdır.
dayi: dayı. TA
dayi: dayı. DA
dayko: dayı. GKA
6. Hala:
Babanın kız kardeşi (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1031). bibi: hala. YYA-VMA-YYA-TKA-ŞYA-MİA-KŞYA-OAAD-KİGKA-HA-EYÖ-KİAT-AYA
-ADDA-KBAYA
áme: hala. YÇA
b le: hala. SDA
eme: hala. SOA-ŞYA
ame: hala. AAT
ala: hala. BGYA
7. Teyze:
Annenin kız kardeşi, ana yarısı (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 2343). Daha çok ses
değişikliklerinden kaynaklanan adlandırmalar olmuştur.
deze: teyze. UİA-SA-NİİKA-KMKA-KEYA-KKÇA-ÇDYA
dezze: teyze. HA-İİA-SBA-KİGKA
deyze: teyze. YYA
teze: teyze. VGKHA
eze: teyze. VMA-EİA
tede: teyze. TA
tiyize: teyze. TA
dayaza: teyze. SDA
ame: teyze. KŞYA
diyaze: teyze. KŞYA
tiyeze: teyze. STİAT-EİA
böle: teyze. KMYA
halti: teyze. DA
haltiya: teyze. DA
tete: teyze. BBA
dēze: teyze. NYA
8. Erkek kardeş/ Ağabey:
Büyük, küçük erkek kardeş, aka (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 36). abay: ağabey. GBAA
abe: ağabey. KYA-UİA-DİGBA-AMA-DA-BMİKA-ZBKİA
abey: ağabey. SDA
abi: büyük erkek kardeş. NÜAYÖ-ŞYA-SMİKA-KMA
ağbey: büyük erkek kardeş. SAKİA
bilader: erkek kardeş. SAKİA-UİA-SDA-BMA
abey: büyük kardeş. SKA
ede: büyük erkek kardeş. KŞYA-KMA
aġa: büyük kardeş. DMİA-ÇİYA-RİA-KİSBİA-BGYA
ece: ağabey. ÇA
lele: ağabey kardeş. STİAT
aba: abi. DTYA
efe: abi. BBA
bıra: kardeş. KBAYA
keko: ağabey. BMİKA
biya: erkek kardeşlerden en büyüğüne verilen ad. AKKYA
9. Kız kardeş/Abla:
Bir kimsenin bayan kardeşi veya bayan büyüğü (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 5). aba: abla, büyük kardeş. KYA-SA-SYAÖ-MİA-KEYA-YYA-KİYA-AAT-KİSBİA-KMYA- ADÜM I-BDA-BMA-AA.
cice: abla. UİA
bacı: kız kardeş YA-VGKHA-VMA-TAYA-ŞYA-SİSSİA-KMKA-DMİA-ÇİYA-DA-BMİKA
ablo: abla. ABLA.TA
ablu: abla. TA
aca: abla. SKA
abıla: abla. KİYA-KŞYA-ADÜMI
abru: abla. AAT
abula: abla. OAAD
abula: abula. RİA
able: abla. EİA-BSİKA
apba: büyük kız kardeş. KMA
bacı: kız kardeş. İAT
bıtta: abla. GBAA
abılcık: abla. BBA
abu: abla. BGYA
bila: kız kardeş
10. Kuzen:
Teyze, dayı. hala veya amca çocuğu (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1551). böle: teyze çocuğu. KŞYA
emmite: emmi oğlu. HA
emmite: amcaoğlu. iİA
böle: teyze çocuğu. KKÇA
yiyen: yeğen. TAYA
yiyen: yeğen. KŞYA
yeēn: yeğen. OAAD
torun: yeğen. RİA
kardaş kızan: yeğen. BGYA
yöğen: yeğen. İİA
11. Çocuk/Bebek:
Yeni doğan çocuk (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 290). uşak: evlat. TYA
uşak: çocuk. RİHA
çava: erkek çocuk. AİAD
a çik: kız çocuğu. AİAD
çağa: çocuk. ADDA
uşa : çocuk. NYA
12. Oğul:
Erkek evlat (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1790). ulan: oğlan. TYA
olan: erkek evlat.. SDA-SİKAD-YÇA-UİA
l: oğul. KEYA-SA-SMİKA-YSİA-HA-ÇDYA
oğul: erkek evlat. KMYA
kedana: oğul. AEİA
13. Kız:
Dişi çocuk (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1434). gız: kız. BDA-MİA-KBAYA-NYA…
gıs: kız. AKKYA-ÇDYA-BGYA
14. Torun:
Bir kimseye göre çocuğunun çocuğu (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 2375). neve: torun. VGKHA
netice: torun. AİAD
B.) Evlilik Yoluyla Akrabalık Bildiren Terimler:
1. Koca:
Bir kadının evlenmiş olduğu erkek, eş, zevç (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1454). er: koca. VGKHA- STİAT-KİA-KMA
kişi: koca. VMA-AAT
herıf: koca. NİİKA-KMMA-KİGKA
appo: koca. STİAT
ergişi: koca. EİA
beg: koca. AA
2. Karı:
Bir erkeğin evlenmiş olduğu kadın, eş, refika, zevce (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 1328). arvad: eş. VGKHA
avrat: eş. NÜAYÖ
romni: eş. Karı. (Eskişehir)AİAD
avrad: eş. KMMA
avrat: eş. ADDA
3. Kaynata:
Kocaya veya kadına göre birbirlerinin babası, kayınbaba, kayınpeder (Büyük Türkçe Sözlük,
2011: 1369). ġayınta: kayınbaba. KYA- ZİA- GBAA
keynata: kayınbaba. VGKHA
keyinbaba: kayınbaba. VMA
keynete: kayınbaba. VMA
kaynada: kayınbaba. TA
ġayınbaba: kayınbaba. SMİKA
ġayınnata: kayınbaba. DMA
ḳayınta: kayınbaba. AAT
kayinpeder: kayınbaba. BMİKA
babacık: kaynata. BBA
4. Kaynana:
Kocaya veya kadına göre birbirlerinin annesi, kayınvalide, hanımanne (Büyük Türkçe Sözlük,
2011: 1368). ġayınna: kayınvalide. KYA-UİA-DMA-GBAA
ġanyana: kayınvalide. YÇA-TAYA-KMKA
keynana: kayınvalide. VGKHA
ġayınna: damadın annesi. SKA
anacık: kaynana. BBA
5. Enişte:
Bir kimsenin kız kardeşinin veya kadın hısımlarından birinin kocası (Büyük Türkçe Sözlük,
2011: 801). inişte: YÇA
enişde: SMİKA
6. Yenge:
Bir kimsenin kardeşinin, dayısının veya amcasının karısı (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 2571). yinge: amca ya da dayının karısı. TAYA-NİYA-KMYA-KİA
kenge: yenge. KİYA
yenge: amca ya da dayının karısı. DMİA
abıla: yenge. ÇİYA
yengi: amca ya da dayının karısı. AMA
inge: amca ya da dayının karısı. BGYA
yėñge: amca ya da dayı karısı. NYA
uccana: amca karısı. KMA
hatuncuḫ: yenge. STİAT
7. Kayın Birader:
Kadın veya kocaya göre birbirlerinin erkek kardeşi, kayınbirader (Büyük Türkçe Sözlük, 2011:
1364). keyin: kayın birader. VMA
ini: kadının kayın biraderi. AAT-KİSBİA
ġayıncı: kayınbirader. GBAA
gönam: küçük kayın. GBAA
kayin: kayın birader. BMİKA
efe: büyük kayın. KİYA
aġalık: gelinin ağabeyi. BGYA
ġayınçı: kayın. DMA
kayınçu: kayın. BGYA
8. Bacanak:
Eşleri kardeş olan erkeklerden her biri (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 222). bacanaḫ: AA
9. Baldız:
Erkeğe göre eşinin kız kardeşi (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 243). baldız: evli kadının kız kardeşi. KBAYA-EYÖ-AMA
balduz: baldız. MİA- DVA
10. Elti:
Kardeş eşlerinden her birinin ötekine göre adı. Bir kadının kocasının kız kardeşi (Büyük
Türkçe Sözlük, 2011: 791). elti: erkek kardeş hanımlarının birbirine göre durumu. KMYA
11. Görümce:
Bir kadının kocasının kız kardeşi (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 971). görümce: kocanın kız kardeşi. KİSBİA- KMKA-NEKYA
görüm: evli kadının kocasının kız kardeşi. MİA
12. Damat:
Evlenmekte olan bir erkeğe, evlenme töreni sırasında verilen ad, güveyi (Büyük Türkçe
Sözlük, 2011: 590). damed: damat. KYA
ġúva: damat. YSİA- KŞYA
güvey: damat. ZİA- ZBKİA-VGKHA
gevi: damat. VGKHA
ıyev: damat. VMA
güve: damat. SA-ÇİYA-BGYA
zava: damat. MİA
ġúvā: damat. YÇA
güye: damat. DVASŞB-KMYA
ġúya: damat. ÇİYA
özne: damat. ÇA
ġuyyo: damat. AAT
yezne: damat. KİA
güva: damat. ADÜMI
gúva ı: damat. BMİKA
Yukarıdaki adlandırmaların dışında eşinin ailesinin evinde oturan damada, iç güveyisi denir.
Bununla ilgili olarak da farklı adlandırmalar mevcuttur.
işġuya: iç güveyi. YİKYTA
içġuyo: içgüveyi. AAT
13. Gelin:
Evlenmek için hazırlanmış, süslenmiş kız veya yeni evlenmiş kadın (Büyük Türkçe Sözlük,
2011: 921). bibigelin: büyük gelin. KMYA
celun: gelin. KİAT
III. Akrabalıkla İlişkili Sözler
1. Üvey:
Yasaca akraba sayılan aralarında kan bağı bulunan /Yalnız yasaca akraba sayılan, aralarında
kan bağı bulunmayan, öz olmayan (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 2547). analıḳ: üveyana. UİA
besleme: evlatlık büyütülen çocuk. DİGBA
oy˛uşak: üvey çocuk RİA
oy˛ana: üvey ana RİA
ögey: üvey. KBAYA
2. Dünür:
Eşlerin baba ve analarının birbirlerine göre durumu (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 735)
düğür: dünür. ÇA-AİAD
dünür: kızbabası. AAT
düğürşü: dünür. AİAD
dünür: kız ve ya erkek babası. KMA
düñür: kız veya erkek babası. SOA
dümür: kız ya da erkek babası. GBAA
dünürşü: kadın dünür. BGYA
dünür: gelin veya damadın babası. BÜYA
duñur: gelin ya da damadın babası. NYA
3. Sağdıç:
Düğünde gelin veya damada kılavuzluk eden kimse (Büyük Türkçe Sözlük, 2011: 2004). sadeş, sadıç: sağdık. UİA
sağduç: sağdıç. VGKHA
sadıç: sağdıç. SYAÖ- BDA
sadış: sağdıç. SDA
sadıç: sağdıç. KŞYA
sağduş: sağdıç. AA
sağdüç: sağdıç. KBAYA
şoşbin: sağdıç. KBAYA
SONUÇLAR
“Türkiye Türkçesi Ağızlarında Akrabalık Adları” adlı çalışmamız bu alanda yapılmış yüksek
lisans, doktora tezleri ve basılmış kitapların taranması sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışma
sonucunda aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
Çalışmamızdaki sınıflandırma, akraba anlamındaki isimler, evlilik yoluyla akrabalık bildiren
adlar, akrabalık ile ilişkili sözcükler şeklinde üç başlıkta toplanmıştır. Türkiye Türkçesi
Ağızlarında zincirleme isim tamlamasıyla kurulan uzak akrabalık(annemin amcasının gelinin kız
kardeşi…) adları pek kullanılmamıştır. Akrabalık adlandırmaları içerisinde en fazla çeşitlilik
“teyze” akrabalık olgusuna verilmiştir.
Kullanılan akrabalık adlarının bir kısmı fonetik-morfolojik (keyin, kayin, ġayıncı, ġayınçı,
kayınçu) değişikliklerden kaynaklananlardır. Bir kısmı ise aynı kavramı karşılayan farklı
adlandırmalar (ini: kadının kayın biraderi, gönam: küçük kayın, efe: büyük kayın, aġalık: gelinin
ağabeyi) şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Taramalarımız sonucunda akrabalık adı olmayan ancak akrabalık olgusuna yönelik kullanılan
bazı kelimeler tespit edilmiştir (elkızı, nişannı). Bunlar sınıflandırma dışında tutulmuştur. Kirve
kelimesi taradığımız metinlerde karşımıza çıkmıştır. Ancak kelime tasnifimize uygun olmadığı için
akrabalık terimi olarak değerlendirilmemiştir.
Türkiye Türkçesi ağızlarında büyükbaba-büyükanne akrabalık adının kullanımında bir netlik
yoktur. Bu iki terim hem annenin hem de babanın babası ve annesi olarak kullanılmaktadır. Ayırıcı
birtakım adlandırmalar vardır ki ancak bunlar bölgesel olup yaygınlık kazanamamıştır.
Türkiye Türkçesi ağızlarında bir kelime birden fazla akrabalık kavramını karşılayabilecek
şekilde de kullanılmıştır: dede: baba. AKD, dede: baba. KİA, dide: dede. BGYA. Türkiye Türkçesi
ağızlarında kullanılan akrabalık adlarının pek çoğunun kökeni Türkçedir (nine, kaynata). Ancak
ödünç kelimeler de akrabalık adı olarak kullanılmıştır (emmi, valide). Bunların yanında hem
Türkçe hem de yabancı dillerden alınmış kelimelerin bir arada kullanılmasıyla oluşmuş olanlar da
vardır (amca kızı, amca oğlu). Türkiye Türkçesi ağızlarındaki akrabalık adları yapıları bakımından basit (baldız, teyze),
birleşik (ağabey, üvey anne) ve türemiş (kardeş, oğlan) olarak üç grupta toplanmıştır.
Kısaltmalar:
Makalemize konu olan “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Akrabalık Adları” tespit edilirken yarar-
lanılan yayımlanmış veya yayımlanmamış yüksek lisans, doktora tezleri ve basılmış kitaplarla ilgili
kısaltmalar aşağıdaki gibidir:
AA: Adilcevaz Ağzı
AAA: Amasya Aydınca Ağzı
AAT: Anadolu Ağızlarından Toplamalar
ADDA: Akçadağ Doğanşehir Derende Ağzı
AEİA: Ankara Evren İlçesi Ağzı
AKKYA: Akkışla ve Yöresi Ağızları
AYA: Akçadağ Yöresi Ağızları
ADÜM I: Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I
ADÜM II: Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme II
AİAD: Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler
AKD: Arpaçay Köylerinden Derlemeler
AMA: Aydın Merkez Ağzı
BBA: Balıkesir Bigadiç Ağzı
BDA: Başmakçı ve Dazkırı Ağzı
BGYA: Biga Yöresi Ağzı
BMA: Bayat Merkez Ağzı
BMİKA: Bingöl Merkez İlçe ve Köyleri Ağızları
BSİKA: Bilecik Söğüt İlçesi ve Köyleri Ağzı
BÜYA: Bünyan ve Yöresi Ağızları
BYYA: Boğazlıyan ve Yöresi Ağızları
ÇA: Çukurova Ağızları (Adana Osmaniye illeri)
ÇDYA: Çiçekdağı ve Yöresi Ağızları
ÇİYA: Çorum İskilip Yöresi Ağzı
ÇYYA: Çay Yörük Ağzı
DA: Diyarbakır Ağzı
DİGBA: Denizli İli Güney ve Güneybatı Bölgesi Ağızları
DMA: Dalaman Ağzı
DVA: Develi Ağzı
DVASŞB: Devrez Vadisi Ağzı Ses ve Şekil Bilgisi
DMİA: Divriği Merkez İlçe Ağzı
DTYA: Doğu Trakya Yerli Ağzı
EİA: Edirne İli Ağızları
ERİA: Erzurum İli Ağızları
EYA: Eskişehir ve Yöresi Ağızları
EYÖ: Erzincan ve Yöresi Ağzı
FEA: Fethiye Ağzı
GBAA: Güneybatı Anadolu Ağızları
GKA: Gönen ve Köyleri Ağzı
HA: Hassa Ağzı
İİA: İscehisar ve İhsaniye Ağzı
KBAYA: Keban Baskil Ağın Yöresi Ağızları
KDYA: Kavaklıdere ve Yöresi Ağzı
KEYA: Korkuteli ve Yöresi Ağızları
KİA: Kars İli Ağızları
KİAT: Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar
KİGKA: Kayseri İli Gömürgen Kasabası Ağzı
KİSBİA: Karaman İli Sarıveliler ve Başyayla İlçeleri Ağzı
KİİSKA: Kayseri İncesu İlçesi Subaşı Köyü Ağzı
KİYA: Kepsut İlçesi ve Yöresi Ağızları
KKÇA: Karakeçili Ağzı
KMA: Kayseri Merkez Ağzı
KMKA: Kilis Merkez ve Köy Ağızları
KMYA: Kaman ve Yöresi Ağzı
KMMA: Kahramanmaraş Merkez Ağzı
KOYA: Karlıova ve Yöresi Ağzı
KRMYA: Karaman ve Yöresi Ağzı
KŞYA: Kırşehir ve Yöresi Ağızları
KYA: Kütahya ve Yöresi Ağızları
MİA: Malatya İli Ağızları
NEKYA: Niğde İli Elmalı Kasabası ve Yöresi Ağızları
NİİKA: Niğde İli İçmeli Kasabası Ağzı
NİYA: Niğde ve Yöresi Ağızları
NÜAYÖ: Nevşehir İli Ürgüp ve Avanos Yöresi Ağızları
NYA: Nevşehir ve Yöresi Ağızları
OAAD: Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler
RİA: Rize İli Ağızları
RİHA: Rize İli Hemşin Ağzı
SA: Sivaslı Ağzı
SAKİA: Sakarya İli Kaynarca İlçesi Ağzı
SBA: Saimbeyli(Adana) Ağızları
SDA: Sultandağı Ağzı
SİA: Sakarya İli Ağızları
SİFSİA: Sakarya İli Ferizli ve Söğütlü İlçeleri Ağzı
SİKAD: Salihli İlçesi ve Köyleri Ağızlarından Derlemeler
SKA: Sarıcakaya Ağzı
SMİKA: Sivas Merkez İlçe ve Köyleri Ağzı
SOA: Suluova Ağızları
STİAT: Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar
SYAÖ: Sandıklı ve Yöresi Ağzı Özellikleri
ŞA: Şavşat Ağzı
ŞHA: Şuhut Ağzı
ŞÖYA: Şabanözü Yöresi Ağzı
ŞYA: Şarkışla ve Yöresi Ağızları
TA: Trabzon Ağzı
TAYA: Talas ve Yöresi Ağızları
TİSİKAD: Tekirdağ İli Saray İlçesi ve Köyleri Ağız Derlemeleri
TKA: Torul ve Kelkit Ağızları
TYA: Trabzon ve Yöresi Ağızları
UİA: Uşak İli Ağızları
UYA: Ula ve Yöresi Ağızları
YÇA: Yozgat Çandır Ağzı
VGKHA: Van Gölü Kuzey Havzası Ağızları
VMA: Van ve Merkez Ağzı
YİA: Yapraklı İlçesi Ağzı
YKYA: Yerköy ve Yöresi Ağızları
YİKYTA: Yozgat İli Kadışehri ve Yöresi Türkmen Ağızları
YSİA: Yozgat Sorgun İlçesi Ağzı
YYA: Yozgat ve Yöresi Ağızları
ZİA: Zonguldak İli Ağızları
ZBKİA: Zonguldak Bartın Karabük İleri Ağızları
KAYNAKÇA:
Aksan D., 1998; Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara. Binler M. Z., 2006; Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, Selenga Yay., İstanbul. Caferoğlu A., 1972; “Kaşgarlı Mahmut’ a göre Akraba Adları”, Türk Dili, C. XXVII, S. 253, s. 23-26
Dilek F. G., 2008; “Altay Türklerinde Akrabalık”, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Akçağ Yay., s.
541-563.
Emiroğlu S., 2012; “Türkçe Sözlükteki Adlarının Tasnifi”, Turkish Studies – International Periodical
For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1691-1710,
Ankara-TURKEY. Gülensoy T., 1974; “Altay Dillerindeki Akrabalık Adları Üzerine Notlar”, TDAY Belleten 1973-1974, TDK, Ankara, s. 283-318. Gömeç S., 2001; “Divan’u Lügat’it Türk’te Akrabalık Bildiren Terimler”, Türk Kültürü S. 464, s. 714- 724, Aralık, Ankara.
Tekin T., 1960; “Amca ve Teyze Kelimeleri Hakkında”, TDAY Belleten 1960, s. 283-294. Şener E., 1988; Türk Medeni Kanunu, 3. Baskı, Ankara, Seçkin Yayınevi.
Özer M. A., 1981; Türk Halk Biliminde Düğün-Evlilik-Akrabalık Terimleri Sözlüğü, Ankara, Ziya
Gökalp Derneği Yayınları, Aslımlar Matbaası.
Li Y. S., 1999; Türk Dillerinde Akrabalık Adları, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Simurg Yay., İstanbul.
Sizler için Türk dilinde akrabalık kavramları ve kısaltmalarını derledik.. Bu konu hakkında ki soru ve düşüncelerinizi, yorumlar da bizimle paylaşmayı unutmayın…
🎉Sihirli Yelpaze Sundu🎭
Makalemizi paylaşmayı ve duygularınızı emoji simgeleriyle ifade etmeyi unutmayın 🤗
BENZER KONULAR
05/19/2022 19:15
02/10/2022 16:11
12/28/2021 12:23
YORUMLAR